ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ Ή ΠΑΝ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ;

Η σοφή και σωστή αυτή ρήση «μέτρον άριστον» λέχθηκε από τον Κλεόβουλο, ως έχει. Σήμερα όμως συνήθως αναφέρεται ως «παν μέτρον άριστον».

Γιατί το συζητώ; Στο βιβλίο μου «Εμβόλια - δεδομένα, θέσεις  και αντιθέσεις» και στη σελίδα 470, αναφέρω τη φράση με τη δεύτερη απόδοση. Ένας καλός συνάδελφος με ενημέρωσε προχθές ότι η σωστή φράση είναι «μέτρον άριστον».   

Ας δούμε λοιπόν τι συμβαίνει. Κατ΄αρχήν να τονίσω πω ότι ένας νόμος της γλωσσολογίας λέει:  «η επανάληψη ενός λάθους το καθιστά σωστό». Όμως εδώ δεν πρόκειται ίσως περί λάθους.

Αρχικά η φράση εμφανίζεται στα γνωμικά των επτά σοφών, όπου πρώτο-πρώτο ανάμεσα στα γνωμικά που αποδίδονται στον Κλεόβουλο τον Λίνδιο έχουμε πράγματι το «μέτρον άριστον». Όμως, στη μεταγενέστερη εποχή, χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο το «παν μέτρον άριστον». Παραδείγματα πολλά.

Ο Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, στο επιτάφιο κήρυγμά του σε μνήμη του Μεγάλου Βασιλείου λέει: Δέδοικα μὲν οὖν μὴ ῥᾳθυμίας ἔγκλημα φεύγων͵ παρὰ τοῖς τὰἐκείνου πάντα ἐπιζητοῦσιν͵ ἀπληστίας περι πέσω γραφῇ͵ παρὰ τοῖς ἐπαινοῦσι τὸ μέτριον͵ ὃ μηδὲ ἐκεῖνος ἠτίμαζε͵ τὸ πᾶν μέτρον ἄριστον͵ ἐν τοῖς μάλιστα ἐπαινῶν͵ καὶ παρὰ πάντα τὸν ἑαυτοῦ βίον φυλάξας.

Ο Μέγας Βασίλειος, σε επιστολή του, τελειώνει ως εξής: «Ἀλλ΄ εὐχαριστήσαντες Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ Ἁγίῳ Πνεύματι πέρας ἐπιθῶμεν τῷ γράμματι͵ ἐπειδὴ πᾶνμέτρον ἄριστον͵ καὶ ἡ παροιμία φησίν» (αυτό δείχνει ότι από τον 4^ο αιώνα μΧ η φράση είναι ήδη παροιμιακή).

Τον 7^ο αιώνα, ο Ιωάννης Δαμασκηνός χρησιμοποιεί και τους δύο τύπους, μέτρον άριστον και παν μέτρον άριστον.

Τον 9^ο αιώνα, ο γραμματικός Γεώργιος Χοιροβοσκός  γράφει: λέγεται μέτρον καὶ ἡ συμμετρία͵ ὡς δηλοῖ τὸ λεγόμενον πᾶν μέτρον ἄριστον. 

Τον 11^ο αιώνα, ο Μιχαήλ Ψελλός, δεινός λόγιος, επίσης χρησιμοποιεί τον τύπο αυτόν: οὔκουν τὸν οἶνον παραιτητέον· ἀλλὰ τὴν ἀκρασίαν φευκτέον τὸ πᾶν μέτρον ἄριστον ἐπισταμένοις καὶ κάκιστον ὁμοίως ἐν ἅπασιν ὑπερβολήν τε καὶ ἔλλειψιν.

Τον 13^ο αιώνα, ο ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς μαρτυρά πάλι ότι η έκφραση ήταν παροιμιακή, παλαιά και εδραιωμένη: ἐς τοῦτο γὰρ τείνει καὶ τὰ σοφὰ τῶν παλαιῶν γνωματεύματα μηδὲν ἄγαν λεγόντων καὶ πᾶν μέτρον ἄριστον.

Ακόμη, υπάρχει και κείμενο στους αφορισμούς του Ιπποκράτη (χωρίς να είναι όμως σίγουρο ότι είναι του ίδιου του Ιπποκράτη ή κάποιου άλλου) που λέει : 

"Τὸ δὲ μέγιστον τοῦ ἀνδρός͵ ὅτι οἱ παρ΄ αὐτοῦ λεγόμενοι Ἀφορισμοὶ οὐχ ἁρμόζουσι μόνον ἰατρικῇ ἀλλὰ καὶ κοινῶς παντὶ τῷ βίῳ· νόμοι γάρ εἰσι καθολικοὶ θεσπίζοντες καὶκανονίζοντες τὰ γινόμενα· ὡς ὅταν λέγῃ ἐν τοῖσι γυμνα στικοῖσι αἱ ἐπ΄ ἄκρον εὐεξίαι σφαλεραί καὶ πᾶν τὸ πολὺ τῇ φύσει πολέμιον καὶ ὕπνος ἀγρυπνίη μᾶλλον γιγνόμενα τοῦμετρίου κακόν͵ καθολικὸν δίδωσιν ἡμῖν κανόνα καὶ νόμον ἐπὶ παντὸς πράγματος͵ ὡς πᾶν μέτρον ἄριστον·"

Τέλος, στη σύγχρονη εποχή, το Λεξικό Μπαμπινιώτη, ναι μεν δίνει σαν πρώτο τύπο το "Μέτρον άριστον" αλλά αναφέρει ότι υπάρχει και ο τύπος "Παν μέτρον άριστον" χωρίς να τον χαρακτηρίζει λανθασμένο ή καταχρηστικό.

Συνεπώς ο τύπος «παν μέτρον άριστον» είναι έγκυρος, χρησιμοποιείται εδώ και δυο χιλιάδες χρόνια περίπου, και είναι παράλληλος με τον τύπο «μέτρον άριστον».  Μπορούμε λοιπόν να τον αναφέρουμε άφοβα.